طنین سوگ و سخاوت در گیلان؛ میراث ماندگار آیین‌های محرم
محرم در گیلان، فراتر از یک مناسک مذهبی است. این استان سرسبز که همواره با فرهنگ غنی و آیین‌های متنوع شناخته می‌شود، در ایام محرم به صحنه‌ای پرشکوه از شور، سوگ و همبستگی بدل می‌گردد. آیین‌های محرم در گیلان ریشه در تاریخ دارد و به‌گونه‌ای با هویت مردم این دیار آمیخته شده است که گویی نفس گیلانی‌ها در این ایام با نوای نوحه‌خوانان و ضرب طبل‌ها هماهنگ می‌شود.
طبق اعلام اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان، تاکنون ۱۸ آیین محرم این استان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. هرکدام از این آیین‌ها جلوه‌ای از اعتقادات، سنت‌ها و سبک زندگی مردم گیلان است؛ از مراسم ساده و بی‌ریا گرفته تا آیین‌هایی پرشکوه که با حضور پرشمار مردم برگزار می‌شود.
اما آنچه همه این آیین‌ها را در گذر زمان به هم پیوند می‌دهد، روح مشترکی است که در دل آن‌ها موج می‌زند: آزادگی، ایثار، و همبستگی. این مفاهیم در دل عزاداری‌های محرم گیلان جاری است و در بزنگاه‌های تاریخی و بحران‌های ملی، چونان نیرویی وحدت‌آفرین و امیدبخش در میان مردم ظهور یافته است. چنان‌که در بحران اخیر ناشی از تجاوز دشمن به خاک میهن، همین روحیه همبستگی و ایثار در قالب کمک‌های مردمی و شور ملی، جلوه‌گر شد و بار دیگر نشان داد که آیین‌های مذهبی تنها به صحنه‌های عزاداری محدود نمی‌شوند، بلکه پشتوانه‌ای عظیم برای وحدت ملی و مقاومت اجتماعی هستند.
محرم؛ آیینه فرهنگ و هویت گیلان
آیین‌های محرم در گیلان از دیرباز بخش مهمی از هویت فرهنگی این استان بوده است. حضور شیعه در این خطه شمالی ایران، همزمان با گسترش تشیع در دوره صفویه، باعث شد سنت‌های عزاداری امام حسین (ع) در این منطقه با رنگ‌وبویی محلی آمیخته شود.
در بسیاری از شهرها و روستاهای گیلان، از نخستین شب‌های محرم، نوای طبل و سنج در کوچه‌ها و معابر طنین‌انداز می‌شود. مردم با برافراشتن پرچم‌های سیاه و برپایی تکایا، فضای عمومی را عزادار می‌کنند. تکیه‌ها در گیلان نه‌تنها محل برگزاری مراسم مذهبی است، بلکه به پایگاهی برای هم‌فکری، اتحاد و کمک‌های مردمی تبدیل می‌شود.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این آیین‌ها، طشت‌گذاری در برخی مناطق گیلان است که با الهام از عطش شهدای کربلا برگزار می‌شود. در این مراسم، مردم آب در طشت‌ها ریخته و نذر می‌کنند، یا برای تبرک دستان خود را در آن فرو می‌برند. طشت‌گذاری، نمادی از عطش و تشنگی اهل‌بیت در روز عاشورا است و در عین حال، نشانی از کرامت و بخشش محسوب می‌شود.
۱۸ آیین ثبت‌شده محرم در گیلان؛ میراث معنوی ماندگار
اهمیت آیین‌های محرم در گیلان به‌حدی است که تاکنون ۱۸ آیین محلی این استان در فهرست آثار ملی ثبت شده است. از جمله این آیین‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
مراسم شمع‌گردانی و شمع‌سوزی
-
نوحه‌خوانی سنتی در محله‌های قدیمی رشت
-
طشت‌گذاری در مناطق شرق گیلان
-
چهل‌منبر در لاهیجان
-
علم‌بندان و علم‌گردانی در صومعه‌سرا
-
نذری‌پزی سنتی در تالش
-
چای‌نذری شب‌های تاسوعا و عاشورا
-
روضه‌خوانی در خانه‌های قدیمی و تکیه‌ها
-
اجرای تعزیه در برخی نقاط روستایی
هرکدام از این آیین‌ها بار معنایی و فرهنگی خاصی دارند و ترکیبی از سنت‌های مذهبی، فرهنگ محلی، موسیقی بومی و هنرهای نمایشی محسوب می‌شوند.
آیین چهل‌منبر؛ تجلی همبستگی و معنویت
یکی از معروف‌ترین آیین‌های محرم در گیلان، مراسم چهل‌منبر است که عمدتاً در لاهیجان برگزار می‌شود. در این آیین، زنان و مردان لاهیجانی در شب تاسوعا یا عاشورا، شمع‌هایی روشن کرده و به نیت برآورده شدن حاجات یا شفای بیماران، مقابل چهل منبر در کوچه‌ها و گذرها توقف می‌کنند. این حرکت، تلفیقی از سوگواری، نذر و نیایش است و جنبه اجتماعی و معنوی عمیقی دارد.
چهل‌منبر، همزمان به فرصتی برای همدلی و دیدار اهالی محله تبدیل می‌شود. خانه‌ها و گذرهای قدیمی در این شب میزبان جمعیت فراوانی هستند و اهالی با شیرینی، چای و شربت از عزاداران پذیرایی می‌کنند. این مراسم جلوه‌ای ناب از سخاوت و مهمان‌نوازی گیلانی‌ها است.
نذری‌پزی؛ طعم همدلی در روزهای محرم
یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته محرم در گیلان، سنت نذری‌پزی است. در بسیاری از محلات، از شب‌های آغازین محرم، دیگ‌های بزرگ برپا می‌شود و اهالی هر محله با مشارکت مالی و کاری، در پخت نذری همدل می‌شوند. این نذری‌ها اغلب شامل انواع آش، خورشت قورمه‌سبزی، عدس‌پلو یا چلوگوشت است که بین اهالی محله یا رهگذران توزیع می‌شود.
سخاوت در نذری‌پزی محرم گیلان چنان پررنگ است که حتی در شرایط سخت اقتصادی یا بحران‌های اجتماعی، مردم از برپایی این سنت دست نمی‌کشند. نذری‌ها در محرم صرفاً یک خوراک ساده نیست، بلکه پیوندی عاطفی و معنوی میان مردم ایجاد می‌کند و زمینه‌ساز اتحاد اجتماعی است.
محرم در بحران؛ تبلور همبستگی ملی
آنچه آیین‌های محرم در گیلان را فراتر از یک مناسک مذهبی می‌برد، همین روحیه همبستگی است که در دل آن نهفته است. این روحیه، در بحران‌ها و بزنگاه‌های تاریخی ایران، بارها نقش نجات‌بخش ایفا کرده است.
در بحران اخیر که ناشی از تجاوز دشمن به خاک میهن بود، شاهد بودیم که مردم گیلان در کنار سایر هموطنان، به میدان آمدند. بسیاری از تکایا و حسینیه‌ها که در ایام محرم محل عزاداری بود، به پایگاه‌های جمع‌آوری کمک‌های مردمی، ارسال تجهیزات و اقلام موردنیاز جبهه تبدیل شد. زنان و مردان، پیر و جوان، هر یک به سهم خود در حمایت از نیروهای دفاعی و آسیب‌دیدگان بحران نقش ایفا کردند.
بسیاری از هیئت‌های مذهبی که در طول سال در مناسبت‌های مذهبی فعالیت می‌کنند، در این ایام نقش مهمی در سازماندهی کمک‌های مردمی و ایجاد روحیه همبستگی داشتند. حتی نوحه‌خوانی‌ها و مراسم عزاداری، گاهی رنگ و بوی حماسی به خود گرفت و مضامینی چون وطن‌دوستی و مقاومت در برابر دشمن در اشعار و نوحه‌ها بازتاب یافت.
تأثیر آیین‌های محرم بر نسل جوان
یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در سال‌های اخیر، میزان ارتباط نسل جوان با آیین‌های سنتی محرم در گیلان است. برخلاف تصور برخی که گمان می‌کنند این آیین‌ها رو به فراموشی است، مشاهدات میدانی و گزارش‌های فرهنگی نشان می‌دهد که جوانان گیلانی همچنان علاقه زیادی به حضور در مراسم محرم دارند.
بسیاری از هیئت‌های مذهبی در گیلان، با بهره‌گیری از شیوه‌های جدید مثل استفاده از ابزارهای صوتی و تصویری، پخش محتوای مذهبی در شبکه‌های اجتماعی و همچنین برگزاری مراسم به زبان جوان‌پسند، موفق شده‌اند ارتباط نسل جوان را با این آیین‌ها حفظ کنند.
محرم، گردشگری معنوی و اقتصادی در گیلان
آیین‌های محرم علاوه بر بعد مذهبی و فرهنگی، از منظر اقتصادی و گردشگری نیز برای گیلان اهمیت دارند. در سال‌های اخیر، بسیاری از گردشگران داخلی و حتی خارجی، برای تماشای آیین‌های خاص محرم، به این استان سفر می‌کنند.
آیین‌هایی چون چهل‌منبر، علم‌بندان، یا طشت‌گذاری، برای گردشگران جذابیت فرهنگی زیادی دارد و فرصتی برای شناخت فرهنگ بومی گیلان فراهم می‌کند. این موضوع علاوه بر حفظ میراث معنوی، موجب رونق اقتصادی در بخش گردشگری و صنایع دستی محلی نیز می‌شود.
محرم، پل ارتباطی میان اقوام و مذاهب
گیلان استانی است که اقوام و مذاهب مختلف در آن زندگی می‌کنند. ترک‌ها، تالشی‌ها، گیلک‌ها و حتی اقلیت‌های مذهبی، در طول تاریخ در این استان همزیستی داشته‌اند. آیین‌های محرم، در این میان نقش پل ارتباطی را ایفا کرده است.
مثلاً در مناطق تالشی‌نشین، محرم با سبک خاصی برگزار می‌شود که شامل سرودهای محلی و نغمه‌های بومی است. در عین حال، مردم مناطق مختلف گیلان در روزهای تاسوعا و عاشورا فارغ از قومیت و زبان، در کنار هم قرار می‌گیرند و یکصدا ندای «یا حسین» سر می‌دهند.
این وحدت و همدلی، نه تنها در ایام محرم بلکه در همه بحران‌های ملی تکرار می‌شود و دلیل مهمی است که آیین‌های مذهبی همچنان در گیلان زنده و پویا باقی مانده‌اند.
چشم‌انداز حفظ آیین‌های محرم در گیلان
ثبت ملی آیین‌های محرم گیلان، اقدامی ارزشمند در حفظ میراث معنوی کشور است. با این حال، صرف ثبت در فهرست ملی کافی نیست. لازم است این آیین‌ها به نسل‌های آینده منتقل شوند و با تغییرات اجتماعی و ذائقه نسل جدید هماهنگ شوند.
تولید مستندهای فرهنگی، ثبت تصویری آیین‌ها، برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و حمایت از هیئت‌های مذهبی و هنرمندان محلی، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به حفظ و احیای آیین‌های محرم در گیلان کمک کند.
از سوی دیگر، معرفی این آیین‌ها در سطح ملی و بین‌المللی، علاوه بر حفظ میراث فرهنگی، می‌تواند فرصتی برای دیپلماسی فرهنگی و جذب گردشگران مذهبی باشد.
