چالش‌های مهاجرت در ایران: نگاهی به وضعیت مهاجرت تحصیلی

تهران- ایرنا – موضوع مهاجرت به عنوان یک چالش جدی جهانی در بسیاری از کشورها مطرح شده است، اما رویکرد کشورهای مختلف در برابر این موضوع متفاوت است. کشورهای اروپایی به منظور کنترل مرزها و جلوگیری از مهاجرت‌های غیرقانونی، سیاست‌ها و مقررات سختگیرانه‌تری را وضع کرده‌اند. در این میان، رویکرد ایران نسبت به مهاجرت‌های بین‌المللی، به‌ویژه مهاجرت‌های خروجی، با چالش‌های جدی روبروست.

وضعیت مهاجرت ورودی و خروجی در ایران

ایران در سال‌های اخیر با موج بی‌سابقه‌ای از حضور غیرقانونی اتباع خارجی، به ویژه افغان‌ها، مواجه شده است. وزارت کشور در نظر دارد تا پایان سال جاری، حدود ۲ میلیون اتباع غیرمجاز افغان را به کشور خود بازگرداند. طبق آمار رسمی، حدود ۸۵۰ هزار نفر در چند ماه گذشته به افغانستان بازگردانده شده‌اند.

از سوی دیگر، ایران با چالش جدی‌تری در حوزه مهاجرت خروجی روبروست. در این زمینه، آمار و اخبار دقیقی منتشر نمی‌شود و تنها گاهی اظهارنظرهایی از مسئولان درباره نگرانی‌های موجود در زمینه مهاجرت نخبگان و نیروهای پزشکی منتشر می‌شود. بنابراین، برای درک وضعیت آماری مهاجرت خروجی از ایران، به آمار رسمی کشورهای مقصد و پذیرنده مهاجران ایرانی نیاز داریم.

وضعیت آماری مهاجرت تحصیلی

در جدول زیر، وضعیت آماری مهاجرت تحصیلی دانشجویان ایرانی به ۱۰ کشور مقصد اصلی بر اساس آخرین داده‌های قابل دسترس نشان داده شده است.

ترکیه؛ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی

بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال ۲۰۲۴، تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ مقصد اصلی به ۱۱۰ هزار نفر رسیده است که در مقایسه با ۶۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۰، رشد ۸۲ درصدی را نشان می‌دهد. ترکیه به عنوان مقصد اصلی دانشجویان ایرانی، در سال ۲۰۲۴ میزبان نزدیک به ۳۰ هزار دانشجو است که رشد ۱۵۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد.

کشورهای کانادا، آلمان، ایتالیا و آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. نرخ رشد دانشجویان ایرانی در کشورهای ایتالیا (۲۱۱ درصد)، ترکیه (۱۵۸ درصد) و استرالیا (۱۰۳ درصد) قابل توجه است. در میان کشورهای انگلیسی‌زبان، آمریکا با نرخ رشد ۲۹ درصدی، نسبت به سایر کشورهای انگلیسی‌زبان پایین‌تر است.

دلایل تغییرات در مقاصد

نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی ترکیه، شرایط راحت‌تر ویزایی و اقامتی، و همچنین تنوع و تعداد بورسیه‌های تحصیلی در کانادا، از عوامل مؤثر در انتخاب این کشورها به عنوان مقاصد تحصیلی دانشجویان ایرانی هستند.

جمع‌بندی

نرخ رشد مثبت و قابل توجه تعداد دانشجویان ایرانی در اکثر کشورهای میزبان و افزایش تقریباً دوبرابری تعداد آنها در یک دوره سه تا چهار ساله (۲۰۲۰-۲۰۲۴) نشان‌دهنده بروز موج مهاجرت تحصیلی در میان دانشجویان ایرانی است. بررسی تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در سه دهه گذشته نشان می‌دهد که افزایش دو برابری معمولاً در یک بازه ده‌ساله اتفاق می‌افتاد. اما آمار جدید نشان می‌دهد که در یک بازه کوتاه، جمعیت دانشجویان ایرانی با سرعت و شیب تند از ۶۰ هزار به بالای ۱۱۰ هزار دانشجو رسیده است.

چالش‌های آینده

این موج مهاجرت تحصیلی به دلیل فقدان چشم‌انداز روشن اقتصادی و مسائل اجتماعی، ممکن است به خروج یکطرفه دانشجویان و عدم بازگشت آنها منجر شود. در ادبیات مهاجرتی، این وضعیت به عنوان “فرار مغزها” توصیف می‌شود.

کشورهایی مانند ایران که با پدیده مهاجرت تحصیلی مواجه هستند، با چالش تهی شدن از سرمایه‌های انسانی و آینده‌سازان رشد و توسعه خود روبرو هستند. خروج گسترده دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، هرم مهارتی بازار کار ایران را دچار خَلأ جدی خواهد کرد.

راهکارها

برای رفع یا کاهش آثار مخرب این پدیده، شناسایی ریشه‌های اصلی بروز مهاجرت و تلاش برای معکوس کردن جریان یا حداقل برقراری تعادل میان جریان خروج و ورود دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ضروری است

* تحلیلگر حوزه مهاجرت

مجله نو