رشد چشمگیر محلات اسلامی در زنجان؛ گامی به سوی تقویت سرمایه اجتماعی

در سال‌های اخیر، استان زنجان شاهد تحولی چشمگیر در زمینه توسعه محلات اسلامی بوده است. بنا به اعلام مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری زنجان، از سال ۱۴۰۰ تاکنون تعداد این محلات از ۷۰ به بیش از ۴۵۰ محله رسیده است. این افزایش چشمگیر، نه‌تنها نشان‌دهنده توجه جدی به فرهنگ‌سازی دینی در بستر اجتماعی است، بلکه نمادی از ارتقاء سرمایه اجتماعی، انسجام محلی و تقویت هویت دینی در میان مردم این استان محسوب می‌شود.

اما محله اسلامی دقیقاً چیست؟ چه ویژگی‌هایی دارد و چه تأثیری بر کیفیت زندگی ساکنان می‌گذارد؟ در این مقاله به بررسی مفهوم محلات اسلامی، دلایل افزایش آن در زنجان، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن، چالش‌های پیش رو و برنامه‌های آینده در این زمینه می‌پردازیم.

محله اسلامی چیست و چه کارکردی دارد؟

محله اسلامی به‌عنوان یک الگوی اجتماعی و فرهنگی، محیطی است که در آن ارزش‌های اسلامی در روابط همسایگی، تعاملات اجتماعی، سبک زندگی و فعالیت‌های جمعی به‌صورت ملموس جریان دارد. در چنین محله‌ای، اصولی همچون همیاری، احترام متقابل، دینداری، نظافت محیط، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و مشارکت مردمی در تصمیم‌گیری‌ها به‌عنوان شاخص‌های اصلی مورد توجه قرار می‌گیرند.

ویژگی‌های اصلی یک محله اسلامی شامل موارد زیر است:

• وجود مسجد یا حسینیه فعال به‌عنوان مرکز فرهنگی و معنوی

• ارتباط منسجم و مؤثر میان همسایگان

• فعالیت گروه‌های جهادی، بسیج محلات، خیرین و کانون‌های فرهنگی

• اجرای برنامه‌های مذهبی و اجتماعی در مناسبت‌ها

• مشارکت مردمی در حل مشکلات محله

• تقویت روحیه همدلی، نوع‌دوستی و تعاون

عوامل افزایش محلات اسلامی در زنجان

افزایش قابل‌توجه محلات اسلامی در زنجان، نتیجه مجموعه‌ای از عوامل مدیریتی، فرهنگی و اجتماعی بوده است. مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از:

۱. سیاست‌گذاری فرهنگی استانداری زنجان

استانداری زنجان در سال‌های اخیر، با رویکردی فعال در حوزه فرهنگی، برنامه‌هایی با محوریت «محله‌محوری» اجرا کرده است. این سیاست‌گذاری‌ها در راستای تحقق اهداف سند تحول دولت سیزدهم و ایجاد ساختارهای فرهنگی مردمی صورت گرفته‌اند.

۲. حمایت نهادهای مذهبی و انقلابی

حضور نهادهایی چون سازمان تبلیغات اسلامی، بسیج، مساجد و شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در پشتیبانی از فعالیت‌های محله‌ای نقش بسزایی داشته است. همکاری این نهادها با ساکنان محلات و تشویق به برگزاری مراسم دینی، جشن‌های مذهبی، و برنامه‌های فرهنگی موجب رشد این محلات شده است.

۳. مشارکت مردمی

یکی از ارکان مهم در توسعه محلات اسلامی، مشارکت مردمی است. مردم زنجان با فرهنگ مذهبی ریشه‌دار، خود به‌عنوان موتور محرکه این حرکت فرهنگی عمل کرده‌اند. تشکیل شوراهای محلی، گروه‌های خودیار و کارگروه‌های فرهنگی در سطح محلات نمونه‌ای از این مشارکت‌هاست.

۴. نیاز به انسجام اجتماعی

در عصر افزایش آسیب‌های اجتماعی، توسعه محلات اسلامی پاسخی هوشمندانه برای تقویت بافت اجتماعی و کاهش معضلات شهری مانند اعتیاد، طلاق، فقر فرهنگی و بی‌هویتی است. این مدل به‌عنوان راه‌حلی اجتماعی و بومی، موجب ترمیم آسیب‌ها و بازسازی پیوندهای اجتماعی شده است.

محلات اسلامی؛ سنگرهای فرهنگی جامعه

یکی از مهم‌ترین کارکردهای محلات اسلامی، ایفای نقش به‌عنوان پایگاه فرهنگی در مقابل تهاجم فرهنگی غرب است. در دورانی که ارزش‌های اصیل خانواده و سبک زندگی اسلامی تحت تهدید قرار گرفته‌اند، ایجاد و تقویت محله‌هایی با رویکرد دینی، به نوعی سنگربندی فرهنگی محسوب می‌شود.

برنامه‌هایی نظیر کلاس‌های قرآن، هیئت‌های مذهبی، اردوهای جهادی، آموزش خانواده، ترویج سبک زندگی اسلامی-ایرانی، و کارگاه‌های مهارت‌های زندگی، همگی در قالب محلات اسلامی اجرا می‌شوند و اثرات مثبت قابل توجهی بر رشد فکری و فرهنگی نوجوانان، جوانان و خانواده‌ها دارند.

تأثیرات اقتصادی و اجتماعی محلات اسلامی

برخلاف تصور عمومی، محلات اسلامی صرفاً کارکرد مذهبی ندارند، بلکه زمینه‌ساز تحولات اقتصادی و اجتماعی نیز هستند. برخی از این تأثیرات به شرح زیرند:

– کاهش آسیب‌های اجتماعی

مطالعات اجتماعی نشان داده‌اند که حضور فعالانه مردم در محلات اسلامی باعث کاهش آسیب‌هایی نظیر بزهکاری، اعتیاد، طلاق، و ترک تحصیل شده است.

– افزایش همبستگی اجتماعی

تشکیل گروه‌های همیار، انجمن‌های خیریه، و فعالیت‌های جمعی در محلات اسلامی، باعث افزایش همبستگی میان ساکنان، کاهش احساس تنهایی و افزایش اعتماد اجتماعی می‌شود.

– ارتقای سطح بهداشت و نظافت عمومی

در محلات اسلامی، فرهنگ حفظ محیط زیست، نظافت محله، مدیریت پسماند و مصرف بهینه انرژی بیش از سایر محلات ترویج یافته و نهادینه شده است.

– حمایت از نیازمندان و محرومان

تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه محلی، توزیع بسته‌های معیشتی، برگزاری بازارچه‌های خیریه و پویش‌های کمک‌رسانی از جمله خدمات اقتصادی این محلات است که به‌صورت داوطلبانه توسط اهالی اداره می‌شود.

نقش بانوان در پویایی محلات اسلامی

نقش بانوان در مدیریت فرهنگی و اجتماعی محلات اسلامی غیرقابل انکار است. در بسیاری از محلات، بانوان به‌عنوان فعال‌ترین اعضای جامعه محلی شناخته می‌شوند. مدیریت برنامه‌های مذهبی، آموزش مهارت‌های زندگی، اجرای طرح‌های فرهنگی ویژه کودکان و خانواده‌ها، و همکاری با پایگاه‌های سلامت بخشی از اقدامات بانوان در این زمینه است.

چالش‌ها و موانع توسعه محلات اسلامی

اگرچه رشد چشمگیر این محلات در زنجان امیدبخش است، اما چالش‌هایی نیز در مسیر توسعه بیشتر آن‌ها وجود دارد که نیازمند توجه ویژه است:

• کمبود فضاهای فرهنگی مناسب در برخی مناطق محروم

• نبود بودجه پایدار برای حمایت از برنامه‌های محله‌ای

• فرسودگی بافت‌های شهری و ناهماهنگی خدمات زیرساختی

• کم‌توجهی برخی دستگاه‌های اجرایی به مشارکت با مردم محله

• نیاز به آموزش تخصصی برای مدیران محله‌ای و فعالان فرهنگی

آینده محلات اسلامی در زنجان و ایران

با توجه به تجربه موفق زنجان، می‌توان انتظار داشت الگوی «محلات اسلامی» به عنوان یک مدل اجتماعی قابل تعمیم در دیگر استان‌ها نیز به‌کار گرفته شود. همچنین برنامه‌هایی برای ارتقاء این محلات به «محلات تمدن‌ساز» نیز در دست بررسی است.

در سطح ملی نیز، وزارت کشور، شورای اجتماعی کشور و نهادهای فرهنگی بر گسترش این الگو در قالب طرح‌هایی مانند محله امید، محله فرهنگی، و شهر اسلامی تاکید دارند.

نتیجه‌گیری

افزایش تعداد محلات اسلامی از ۷۰ به ۴۵۰ در استان زنجان، تنها یک آمار خشک نیست، بلکه نمایانگر جنبشی فرهنگی، اجتماعی و دینی در بطن جامعه است. این محلات نشان می‌دهند که حتی در دنیای مدرن شهری، می‌توان به‌واسطه مشارکت مردمی، ارزش‌های اسلامی را زنده نگه داشت و بستر مناسبی برای رشد فردی و اجتماعی فراهم کرد.

منبع: مجله خبری نو